خنده و شوخی یکی از مهمترین ویژگیها و خصوصیات جامعهبشری محسوب میشود که سابقهای به قدمت نوع بشر دارد. از گذشتههای دور تا به امروز، این پدیده به عنوان یک عنصر فرهنگی- اجتماعی و به صورت ثابت در همه فرهنگها و جوامع وجود داشته است. فرهنگ شوخی و خنده هم از نظر شکل و هم از نظر محتوا بسیار گسترده و متنوع است. یکی از زیرمجموعههای این فرهنگ شوخی قومیتی است. محققان در پژوهشی شوخطبعی قومیتی در ایران را بررسی کردهاند.در این پژوهش آمده است:« در شوخطبعی قومیتی عموما قومیتها، گروههای اقلیت، ساکنان شهرها، روستائیان و سایر گروههای حاشیهای اجتماع به عنوان گروه هدف شوخطبعی در نظر گرفته شده و دستمایه شادیآفرینی و شوخطبعی قرار میگیرند.چنین شوخطبعیهایی در بسیاری از کشورهای جهان و در ادوار تاریخی گوناگون شایع و رایج بوده و هستند. به عنوان مثال، در انگلستان، اکثریت انگلیسیتبار معمولا اسکاتلندیها و ایرلندیها را مورد تمسخر قرار میدهند. در آمریکا نیز سفیدپوستان، گروههای نژادی و قومی دیگر، از جمله سیاهان، چینیها، اسپانیولیتبارها و در سالهای اخیر به ویژه اعراب و مسلمانان را به سوژه خود تبدیل کرده و به جوکسازی درمورد آنان میپردازند.
در جامعه ایران نیز به عنوان یک جامعه چند قومیتی، شوخطبعیهای قومیتی بسیار متداول هستند. در دو دهه اخیر، به دنبال وقوع انقلاب اطلاعات و همراه با ایجاد و گسترش فناوریهای ارتباطی، زمینه مساعدی برای تولید و انتقال شوخطبعیهای قومیتی به ویژه در قالب جوکهای قومیتی فراهم آمده است.نخستین و مهمترین یافته تحقیقات که از طریق بررسی و مطالعه دقیق کتب و نشریات قدیمی موجود در حوزه شوخ طبعی به دست آمده، آن است که شوخ طبعی قومیتی به عنوان یکی از زیرمجموعههای مهم فرهنگ خنده در فرهنگ ایرانی از سدههای ابتدایی بعد از اسلام حضور داشته و از این طریق، گروههای اقلیت و ساکنان شهرها و قومیتهای گوناگون دستمایه شوخطبعی و خنده مردم جامعه واقع میشدند.»
در ادبیات فارسی، چندین قالب ادبی برجسته وجود دارند که بر مبنای شوخطبعی با قومیتها و اقلیتهای قومی- دینی شکل گرفتهاند. این قالبهای ادبی عبارتند از: شهرآشوبها، کارنامهسرایی، شوخطبعی مختلط یا درهم و برهم و شوخطبعی با لهجههای محلی.شوخطبعی قومیتی در ایران تنها منحصر به ادبیات مکتوب و فاخر و محدود به شگردها و صنایع ادبی مورد استفاده شعرا و نویسندگان نیست، بلکه بخش قابل توجهی از شوخطبعیهای قومیتی در خلال نمایشهای سنتی کمیک تولید و عرضه شده است. سیاهبازی، صندوق کابلی یا چهار صندوق نمایشهای کمیکی هستند که در آنها شوخیهای قومیتی رواج داشته است.
پژوهشگران میگویند: به منظور دستیابی به تاریخچه دقیقتری از شوخطبعیهای قومیتی در ایران، میتوانیم این گونه شوخطبعیها را بر مبنای محتوا یا گروه هدف آنها به چند دسته تقسیم کنیم. نهضت شعوبیه و تحقیر اعراب، تحقیر ترکان، هجو روستائیان و روستازادگان، هجو مردم خراسان و همچنین هجو مردم سایر شهرها از جمله محتوای شوخیهای قومیتی در ایران بوده است.در دوره معاصر، شهر تهران سوژه اشعار و نوشتههای شوخ طبعانه برخی از شعرا و نویسندگان کشور ما قرار گرفته است. به عنوان مثال، ایرج میرزا خراسان را از لحاظ شعر و ادب بر تهران رجحان مینهد و مردم تهران را کسانی میشناسد که اشعار بد خود را به دیگران نسبت میدهند. شهریار تبریزی نیز که از سالهای جوانی در تهران زندگی کرده بود، از خودپسندی و غرور اهالی تهران و تحقیر مردم سایر شهرستانهای کشور توسط آنان به شدت رنجیده بود و لذا در سرودهای تند آنان را به باد انتقاد گرفته بود.
برگرفته از نشریه علمی پژوهشی مطالعات جامعه شناسی دانشگاه تهران